Ертөнцийн амьтад, организмууд хүрээлэн байгаа орчноо мэдрэхүйн эрхтнийхээ тусламжтайгаар танин мэдэрч түүнээсээ хортой, хоргүй, ашигтай, ашиггүйг ялган, бие эрхтэн, амьдралын нөхцлөө түүндээ зохицуулан өсөж үржиж, сөнөж мөхөж байдаг нь шинжлэх ухаанд хэдийн тодорхой билээ.

Сүүн тэжээлт амьтдад мэдрэхүйн 5 эрхтэн үйлчилж гадаад орчны элдэв нөлөөг мэдрэн төв мэдрэлийн системд дамжуулж байдгийг Оросын нэрт анатомич И. П. Павлов “мэдрэлийн системийн үйл ажиллагааны онол”-оороо нутласан.

Энэ чиглэлд судалгаа хийгээгүй байх үед зэрлэг амьтдад харилцааны болон мэдээллийн хэрэглүүрийн үүргийг гүйцэтгэдэг дуу авианы, долгионы давтамжийн буюу түүнтэй төстэй механик ямар нэгэн хүчин зүйл үйлчилдэг байж болох юм гэсэн таамаг байсан бөгөөд судалгаа шинжилгээний ажлаа ч чухам үүнд голчлон хандуулдаг байв.  

Үүнийг судласаар мал, адгуус амьтдын мэдээллийн гол хэрэгсэл нь үнэр буюу “химийн хэл” болохыг тогтоожээ. Хүний хувьд хамгийн чухал мэдээллийг харааны болон сонсголын хүртэхүй дамжуулж, үнэрийн хүртэхүй төдийлэн үүрэг гүйцэтгэдэггүй. Харин адгуусан амьтны хувьд үнэр, түүний ач холбогдол маш чухал болохыг эрдэмтдийн хийсэн ажиглалт, судалгаа, шинжилгээний ажил батлажээ.

Үнэрийн хүртэхүй, үнэрлэх эрхтний ач холбогдлыг тодорхойлохын тулд хүний биеийн хөгжлийн явцыг эргэн саная. Эрт галавын үед, хүн хөл дээрээ биш, дөрвөн хөллөн явдаг байсан тэр цагт үнэрлэх эрхтэн газарт ойр байж, ертөнцийг үнэрийн мэдээлэл, сэрлээрээ голчлон таньж мэддэг байв. Тэр цагт хэл яриа хөгжөөгүй байсан тул хүн хүрээлэн буй орчны бүхий л мэдээллийг үнэртэх эрхтнээрээ дамжуулан авдаг байсан тул эрт цагийн хүний хамар, нүд, чихтэй нь адилтгах чнхал эрхтэн байжээ. Аажмаар, хүний организмын урт хугацааны хөгжлийн явцад бие эрхтний хөдөлмөрийн хуваарь хүнийг хөл дээрээ явдаг болгож босгосон цагаас хамар газраас холдон, мэдрэхүйн гоц чадвараа алдсаар одоо цөөн тооны хэдэн үнэр (1000 орчим) ялгадаг болж хоцорчээ. Судалгаанаас үзэхэд хүний үнэрлэх чадвар нохой зэрэг зэрлэг адгуусан амьтдаас 300-800 дахин бага байдаг. Энэ нь, хамар газраас холдсоноор хүний хамар дахь үнэр мэдрэх авуурын талаас илүү хувь (54%) нь ажилладаггүй болсонтой холбоотой болохыг үнэрлэх механизмыг судлан, 2004 онд Нобелийн шагнал хүртсэн, АНУ-ын эрдэмтэн Рийчард Ааксель, Лийнда Баак нар батласан.

Сүүлийн үед үнэрийн судалгаанд дэлхийн олон орны эрдэмтэд анхаарлаа хандуулах болж, одорологи буюу үнэр судлал, аромотерапевт буюу үнэрт эмчилгээ зэрэг салбарууд үүсэж бий болжээ.

1950-иад оноос нэгэн шинэ шинжлэх ухаан гарч ирсэн нь криминалистикийн одорологи буюу үнэрийн мөр, түүнийг танин мэдэхүйн тухай сургааль байлаа. Криминалистикт үнэрийг бичил мөрөнд хамааруулан судлаж ирсэн бөгөөд гарал үүсгэгчээр нь органик /хүн малын үнэр, үс ноос, ургамал амьтны гаралтай ширхэглэл г.м/, органик бус /төмөр, шороо, нунтаг зүйлс/ гэж, төлөвөөр нь хатуу, шингэн, хий болон холимог гэж, үүсгэгчээр нь хүний /хувь/, гэр орны, үйлдвэрлэлийн, эд юмсын, хөрс ургамлын, амьтдын зэргээр ангилдаг.

Хувь хүний үнэр зөвхөн тэр хүнд л байх, давтагдашгүй шинжийг агуулдаг бөгөөд энэ нь насан туршид тогтвортойгоор хадгалагддаг. Хүний үнэрийг үндсэн ба дагалдах үнэр гэж ангилдаг ба үндсэн үнэр дахин давтагдашгүй байдаг нь түүний организмын, генетикт үндэслэсэн, физиологи, биологийн үйл ажиллагаатай холбоотой. Харин дагалдах үнэр нь гадаад болон дотоод орчны нөлөө, ажлын ба гэр орны нөхцөл, хэрэглэж буй эд юмс, хүнсний онцлог, цаг агаарын нөхцөл зэргээс хамаатайгаар, үндсэн үнэр дээр нэмэгдэж үүсэх буюу дээрхи зүйлийн нөлөөлөл байхаа болиход замхран арилж байдаг байна.

Үнэрийн бүтцэнд дотроо олон төрлийн үнэр агуулагч, тосны хүчлийн нэгдлийн молекулууд оршдог бөгөөд химийн бүтцийн хувьд нүүрстөрөгч, хүчилтөрөгч, устөрөгч мэтийн дэгдэмхий хий агуулсан органик нэгдлүүд байдаг.

Үнэрт бодисын физик шинж түүний хэмжээ, хэлбэрийг илэрхийлдэг бол химийн шинж нь үнэрийг илэрхийлдэг байна. Үнэрт бодисын молекулууд хийн төлвөөр агаарт дэгдэн, шингэх буюу нэвчих маягаар тархдаг.

Хүнээс арьсаар дамжин гадаад орчинд ялгардаг хөлс, шингэн зэрэг нь хувь хүний үнэрийг илэрхийлдэг. Үнэр ялгаруулагч хөлсний булчирхайнууд хүний биеийн бүх гадаргууд тархаж байрласан байдаг бөгөөд биеийн нимгэн арьстай хэсгүүд, толгой, эрүүний орчимд илүү байдаг. Судалгаанаас үзвэл: - хөлсний булчирхай хүний биеийн гадаргууд 2-5 сая хүртэл тоогоор тархан, 1 см² талбайд ойролцоогоор 140-339 ширхэг, – эрүүний орчимд 1 см²-т 400-900, толгой, дух, буйлны булчирхайнуудад илүү их шүүслэг ялгаруулдаг.

Хүн хоногт 500-800 см³, их халууцсан үедээ 2-2,5 л хөлс ялгаруулдаг. Айж цочсон, сандарсан, балмагдсан үед хэвийн хэмжээнээс их хөлс ялгаруулдаг бөгөөд худлыг илчлэгч буюу “liedetector”-ын нэг шалгуур чухам үүн дээр үндэслэдэг.

Түүнчлэн хүний арьсны гуужилт үнэрийг бүрдүүлэх нэг нөхцөл болдог. Хүний арьснаас хоногт хагийг оролцуулан 10-14 гр эпидермис давхрага гууждаг байна. Иймээс хүний хувь үнэр арьс, тос, хөлс зэрэгт буй тосны хүчлийн нэгдлээс бүрддэг байна.

Хүний булчирхайн эдүүдийн шүүрдэс, үсэрхэг хэсгийн үнэр зэрэг нь үндсэн үнэрийг бүрдүүлдэг бөгөөд энэ үнэр нь хувцас хунар болон хэрэглэж буй эд зүйлсэд нэвт шингэсэн байдаг.

Хүний хувь үнэрт хүрээлэн буй орчны үнэр нэмэгдэж, бусад үнэрүүдтэй холилдон дахин давтагдашгүй нэг үнэрийг бүрдүүлдэг аж. Үндсэн үнэр хэзээ ч өөрчлөгддөггүй бөгөөд гэр орон, ажлын байр, тогтмол иддэг хоол, удаан хугацаагаар эм уух зэрэг нь нэмэгдэл үнэрийг бүрдүүлдэг учраас хувирч өөрчлөгдөж байдаг байна.

Гэрийн тэжээвэр амьтдын дундаас үнэрийг ялгах биологийн зохицолдолгооны хувьд нохойг хамгаас илүү гэж үздэг. Нохойн үнэрлэх эрхтний үнэрийг хүлээн авах мэдрэлийн ширхэгийн нийт талбай нь 64,5 см² байдаг бол хүнийх ердөө л 4,8 см² байдаг аж.

Одоогоор хууль хяналтын байгууллагын үйл ажиллагаанд био-илчлэгч болгож нохойг ашиглаж байгаа бөгөөд хэрэг, учралын газраас илрүүлсэн мөрөөр хэрэгтэн этгээдийг мөшгих, эд зүйлийг нуусан газраас нь олж илрүүлэх, зэвсэглэсэн онц аюултай этгээдүүдийг баривчлах, ангийн үс, арьс, наркотик болон мансууруулах бодис, тэсэрч дэлбэрэх бодис, хэрэгсэл төхөөрөмжийг илрүүлэх зэрэг тусгай үнэрт сурган Цагдаагийн, Гаалийн, Иргэний агаарын тээврийн зэрэг байгууллагууд ашиглаж байна.

Үнэрийн мөрийг нутлагаа болгон ашиглахдаа хэрэг, учралын газарт хийх үзлэгийн явцад гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн үнэрийн мөрийг агуулж болох, гэмт хэргийн зэвсэг, хөлийн болон гарын мөр зэрэг дээр даавуу тавьж үнэрийг шингээж авна. Даавууг шилэн саванд хийж таглан лабораторит авчраад үнэр шингээсэн даавуу болон биет зүйлээс /жишээлбэл малгайг/ тусгай төхөөрөмжөөр үнэрийг нэрэн авч битүүмжлээд сэжигтэн этгээдийг тогтоох хүртэл үнэрийн санд хадгалдаг. Сэжигтэн этгээдийн үнэрийн дээжийг даавуунд шингээн авсны дараа нохойгоор үнэртүүлэн сонгон олуулна. 

Том тасалгааг голлуулан үнэрийн дээж бүхий шилнүүдийг тавилах ба учралын газраас бэхжүүлсэн үнэрийн мөрийг тэдэн дунд байрлуулна. Сургалтын явцад нохойг, түүнд үнэртүүлсэн үнэртэй адил үнэр илэрсэн тохиолдолд шинжээчид мэдээлэн дохио өгөхөд /хуцах, суух гэх мэтээр/ сургадаг. Нохой эрж буй үнэр бүхий шилээ олмогц дохио өгч, дэргэд нь сууна. Үүний нь төлөө түүнийг амттанаар шагнана. Нохой шаардлагатай үнэрийг олохгүй байж ч болно. Түүнээс зориуд худал мэдүүлэг өгөхгүй байхыг шаардаж боломжгүй. Хийж гүйцэтгэсэн ажлынхаа төлөө амттанаар шагнуулна гэдгээ нохой сайн мэддэг тул тэр үнэрээ л олж илрүүлэхийг хичээдэг. Хэрэв хайсан үнэрээ олохгүйд хүрвэл нохой амттанаар шагнуулахын тулд аль нэг шилний дэргэд сууж олсон дүр эсгэх тохиолдол бий. Туршлагатай сургагч нохой мэхлэхийг завдасныг шууд мэдэрч, мэхлэгчийг өрөөнөөс гарган үнэр бүхий шилнүүдийн байрыг сольж тавиад, өөр нохойгоор үнэртүүлдэг. Хэрэв хэд хэдэн ноход нэг үнэрийг итгэлтэйгээр сонгож байгаа бол эерэг үр дүнд хүрлээ гэж үзэн шинжээчийн дүгнэлт гаргаж эрүүгийн хэрэгт нутлагаа болгоно. Үнэр судлалын шинжилгээний бүхий л процесс нь ердөө л энэ.

Үнэр судлалын шинжилгээг зориулалтын хэрэгсэл төхөөрөмжийн тусламжтайгаар бас хийдэг бөгөөд үүнийг ольфактро[2] үнэр судлал гэдэг. Энэ үнэр судлалд үнэр илчлэгч болгож үнэрийн молекулыг мэдэрч, бүртгэн аваад  ольфактрограм хэлбэрээр үзүүлэх чадвар бүхий физик-химийн хэрэгсэл төхөөрөмжийг ашигладаг. Манайд өнөөгийн байдлаар согтуурлын зэрэг тогтоох зориулалт бүхий, цагдаагийнхан өөрсдөө “драйгер” хэмээн нэрлэдэг хэрэгслээс өөр ольфактро хэрэгсэл төхөөрөмж ашиглахгүй байна.

Ольфактроник буюу техникийн хэрэгсэл төхөөрөмж ашиглан хийх одорологийн экспертизийн цаашдын зорилго нь кинологийн одорологийн цуглуулж нутласан үнэрийн мэдээллийг техник хэрэгслээр давхар батлан ольфактрограмыг экспертийн дүгнэлтэнд хавсарган нутлаж өгөх асуудал юм.